Sau nhiều năm lăn lộn trong thế giới code, trải qua những đêm mất ngủ vì debug, đối mặt với mớ code “mì sợi” do chính mình tạo ra, và phạm phải không ít sai lầm ngớ ngẩn, tôi đã đúc kết được những bài học đắt giá. Đây không chỉ là kinh nghiệm cá nhân mà còn là những sự thật phũ phàng mà tôi tin rằng mọi lập trình viên, dù mới vào nghề hay đã lâu năm, cần phải thấu hiểu để phát triển bền vững trong bối cảnh công nghệ thay đổi không ngừng, đặc biệt là khi chúng ta bước vào năm 2025.
Mục lục
1. Công Cụ AI Hữu Ích, Nhưng Nền Tảng Kiến Thức Mới Là Vua
Khi các trợ lý code AI xuất hiện, nhiều người nghĩ rằng công việc lập trình sẽ trở nên dễ dàng và tự động hoàn toàn. Đúng là chúng có thể gợi ý code, hoàn thành dòng lệnh hay thậm chí là viết các hàm cơ bản. Tuy nhiên, thực tế cho thấy, AI chỉ thực sự phát huy sức mạnh khi người sử dụng có nền tảng kiến thức vững chắc.
Nếu bạn thiếu hiểu biết về các nguyên tắc Clean Code, cấu trúc dữ liệu, giải thuật, hoặc kiến trúc phần mềm, code do AI tạo ra vẫn có thể lộn xộn, khó bảo trì và tiềm ẩn lỗi. AI không thể sửa chữa sự thiếu hiểu biết gốc rễ. Một lập trình viên hiểu rõ mình đang làm gì, có khả năng đánh giá và tinh chỉnh code AI, sẽ luôn vượt trội hơn người chỉ biết sao chép và dán mà không hiểu.
Ví dụ, AI có thể gợi ý một đoạn code, nhưng bạn cần biết cách tối ưu nó về mặt hiệu năng và độ dễ đọc:
// AI Suggested (potentially)
function processList(list) {
let sum = 0;
for (let i = 0; i < list.length; i++) {
if (list[i] > 0) {
sum += list[i];
}
}
return sum;
}
// Better (more idiomatic, clearer purpose)
function calculateSumOfPositiveNumbers(numbers) {
return numbers.filter(num => num > 0).reduce((sum, num) => sum + num, 0);
}
Kết luận: AI là trợ lý đắc lực, không phải là người thay thế. Đầu tư vào kiến thức nền tảng vẫn là khoản đầu tư thông minh nhất.
2. Chạy Theo Xu Hướng Không Giúp Bạn Kiểm Soát Dự Án
Có một thời, tôi tin rằng việc liên tục thử nghiệm và tích hợp mọi thư viện, framework mới nhất sẽ khiến code trở nên hiện đại và tốt hơn. Tôi liên tục refactor, thêm tính năng mới chỉ vì “nghe nói nó hay”, theo dõi sát sao mọi trào lưu công nghệ. Kết quả là một codebase phình to, cồng kềnh và khó quản lý.
Khi bạn dành 90% công sức để “chạy theo” mà không có định hướng rõ ràng, bạn không thực sự phát triển sản phẩm; bạn đang lạc lối. Sự tiến bộ thật sự đến từ những quyết định có chủ đích. Một tính năng hoặc một công cụ chỉ nên được thêm vào khi nó thực sự mang lại giá trị cho dự án. Hãy ngừng chạy theo mọi thứ hào nhoáng bên ngoài và bắt đầu coi trọng sự đơn giản, tập trung vào mục tiêu cốt lõi.
3. Mục Đích Công Việc Quan Trọng Hơn Bộ Công Cụ Của Bạn
Tôi từng dành vô số giờ để tùy chỉnh IDE, thiết lập các quy trình làm việc phức tạp, và học thuộc lòng cấu hình của hàng tá công cụ mới chỉ để cảm thấy mình là một “developer chuyên nghiệp” với bộ đồ nghề đầy đủ. Nhưng cuối cùng, tất cả những thứ đó không giúp dự án của tôi tiến xa hơn hay giải quyết được vấn đề thực sự nào.
Bước ngoặt đến khi tôi tập trung vào mục đích chính: xây dựng những sản phẩm có ý nghĩa, giải quyết vấn đề cho người dùng hoặc cho doanh nghiệp. Khi tôi quá bận rộn với việc tạo ra giá trị mà không còn thời gian để “nghịch” các công cụ, công việc của tôi bắt đầu nổi bật. Đồng nghiệp và khách hàng nhận thấy sự khác biệt, sự tập trung. Chính sự rõ ràng về mục tiêu đã thu hút sự chú ý, chứ không phải vì tôi dùng công cụ “hot” nhất.
4. Học Cách “Code Ít” Để Đạt Hiệu Quả Tối Đa
Ban đầu, tôi nghĩ rằng phải thể hiện bằng cách thêm thật nhiều logic phức tạp, xây dựng các kiến trúc đồ sộ, hoặc thêm những tính năng không ai yêu cầu. Tôi đã over-engineer mọi thứ. Điều này không chỉ làm chậm tiến độ dự án mà còn khiến code trở nên khó hiểu và khó bảo trì.
Tôi bắt đầu tìm hiểu về chủ nghĩa tối giản trong code (minimalism). Tôi nhận ra rằng người dùng (và cả các developer khác đọc code của tôi) thực sự đánh giá cao sự mượt mà, tính trực quan của giao diện và tốc độ thực thi. Một lập trình viên có thể đạt được chức năng mạnh mẽ với lượng code tối thiểu, sạch sẽ và dễ hiểu, đó mới là người tạo ra tác động lớn. Sự đơn giản là sức mạnh. Hãy để code của bạn tự nói lên tất cả.
Ví dụ về sự khác biệt:
// Over-engineered / Verbose
function checkUserPermissions(userObject) {
let hasAdmin = false;
let permissions = userObject.roles;
for (let i = 0; i < permissions.length; i++) {
if (permissions[i] === 'admin') {
hasAdmin = true;
break;
}
}
if (hasAdmin === true) {
return true;
} else {
return false;
}
}
// Simple and direct
function isAdmin(user) {
return user.roles.includes('admin');
}
5. Lịch Sử Code Của Bạn Cho Thấy Tương Lai Của Bạn
Tôi từng làm việc trên những dự án mà tôi cố tình phớt lờ những sai lầm trong quá khứ: code “mì sợi”, thiếu tài liệu (documentation), cấu trúc lộn xộn. Tôi tự nhủ “lần sau sẽ làm tốt hơn” và cứ thế bước tiếp mà không nhìn lại. Tôi đã lầm. Tôi mắc kẹt trong một vòng lặp lặp lại chính những lỗi cũ.
Công việc trong quá khứ của một lập trình viên là tấm gương phản chiếu tương lai của họ. Điều này không có nghĩa bạn phải hoàn hảo ngay từ đầu, nhưng bạn cần có trách nhiệm với code mình viết ra và quan trọng nhất là học hỏi từ đó. Nếu các dự án trước đây đều hỗn loạn, hãy tự hỏi tại sao. Nếu bạn thường xuyên bỏ qua việc viết tài liệu hoặc kiểm thử (testing), hãy suy ngẫm về tác động của nó đến quy trình phát triển của bạn. Đừng lờ đi những dấu hiệu chỉ vì bạn nóng lòng muốn chuyển sang thứ mới mẻ.
6. Không Phải Công Cụ Nào Cũng Xứng Đáng Với Thời Gian Của Bạn
Khi còn trẻ, tôi xem mỗi framework hay library mới như một thứ “buộc phải học”. Chỉ cần nó phổ biến, thế là đủ lý do. Tôi phớt lờ tính liên quan của nó với công việc hiện tại, độ dốc học hỏi (learning curve), hay sự hỗ trợ từ cộng đồng—chỉ để có thể đưa tên nó vào CV. Tôi đã phải trả giá cho sự tùy tiện này bằng thời gian và sự phân tán năng lượng.
Bây giờ, tôi quan tâm đến hiệu quả hơn là sự thời thượng. Công cụ này có giải quyết vấn đề tôi đang gặp không? Nó có tích hợp tốt với stack hiện tại không? Nó có khả năng tồn tại lâu dài không? Nếu nó chỉ là một trào lưu nhất thời mà không mang lại giá trị thực chất, tôi sẽ bỏ qua. Thời gian của tôi là quý giá. Sự tập trung là thiêng liêng. Không phải mọi công cụ đều xứng đáng nhận được sự chú ý của bạn.
7. Giảm Sự Phụ Thuộc Sẽ Nâng Tầm Kỹ Năng
Điều này không có nghĩa là từ chối sự giúp đỡ hay các công cụ hỗ trợ. Nó có nghĩa là xây dựng sự độc lập trong tư duy và kỹ năng. Tôi từng phụ thuộc nhiều vào AI, để nó định hình phong cách code của mình, làm theo gợi ý một cách mù quáng. Nhưng khi tôi giảm bớt sự phụ thuộc đó—khi tôi tập trung vào việc thực sự hiểu vấn đề, tự mình tìm ra giải pháp tốt nhất, và đứng vững trên đôi chân kỹ năng của mình—mọi thứ đã thay đổi.
Code của tôi trở nên sạch sẽ hơn. Khả năng giải quyết vấn đề sắc bén hơn. Và trớ trêu thay, chính sự độc lập đó đã biến tôi thành một lập trình viên giỏi hơn. Người có thể code mà không cần phụ thuộc quá nhiều (vào công cụ, vào người khác) mới là người nắm giữ sức mạnh thực sự. Không phải vì kiêu ngạo, mà vì năng lực cốt lõi.
Clean Code không phải là tùy chọn, nó là lợi thế cạnh tranh của bạn. AI không thể vá víu sự hỗn loạn. Nếu code của bạn khó đọc, tương lai sự nghiệp của bạn sẽ bấp bênh. Tôi đã học được bài học này một cách khó khăn. Bạn thì không cần phải như vậy.
8. Đừng Là “Dev Vâng Lời”
Tôi từng nghĩ rằng việc đồng ý với mọi yêu cầu tính năng của khách hàng là cách tốt nhất để làm hài lòng họ. Tôi nói “vâng” với mọi thứ, né tránh phản biện, và luôn cố gắng đáp ứng mọi lúc. Điều này khiến tôi làm việc quá sức, kiệt sức.
Tệ hơn nữa, nó khiến tôi trông thiếu chuyên nghiệp. Khách hàng không cần một người chỉ biết nghe lời. Họ cần một chuyên gia có chính kiến, có khả năng thiết lập ranh giới rõ ràng, biết từ chối một cách khéo léo và đưa ra những quyết định sáng suốt dựa trên kinh nghiệm và sự hiểu biết về kỹ thuật.
Hãy là một lập trình viên giỏi về chuyên môn, nhưng đừng là một người phục tùng. Có sự khác biệt rất lớn giữa hai điều này.
9. Code Rõ Ràng Tốt Hơn Bình Luận Dài Dòng
// Hàm này tính tổng. – Ai cũng có thể viết những dòng bình luận sáo rỗng như vậy. Nhưng lập trình viên đặt tên hàm là tinhTongCacSoDuong()… người cấu trúc code sao cho mục đích của nó tự hiển thị rõ ràng… người không dựa dẫm vào các bình luận thừa thãi để giải thích logic phức tạp—đó mới là lập trình viên có code được kính trọng.
Sự rõ ràng không nằm ở việc viết nhiều. Nó nằm ở cấu trúc, ở cách đặt tên biến/hàm, ở cách tổ chức code. Tôi ngừng cố gắng giải thích code của mình bằng bình luận và bắt đầu viết code sao cho nó không cần giải thích. Đó là lúc chất lượng công việc của tôi nâng lên một tầm cao mới.
Ví dụ:
// Bad (needs comment)
function p(d) { // Process data
let total = 0;
for (let i = 0; i < d.length; i++) {
if (d[i] > 100) {
total += d[i];
}
}
return total;
}
// Good (self-explanatory)
function calculateTotalOfHighValueItems(dataPoints) {
let total = 0;
for (let i = 0; i < dataPoints.length; i++) {
if (dataPoints[i] > 100) {
total += dataPoints[i];
}
}
return total;
}
10. Dự Án Là Một Phần Của Cuộc Sống, Không Phải Toàn Bộ Cuộc Sống
Tôi đã từng lao vào các dự án đến mức đánh mất bản thân. Tôi ngừng học hỏi những kỹ năng mới ngoài phạm vi dự án. Ngừng xây dựng mối quan hệ. Ngừng phát triển cá nhân. Và mỗi lần như vậy, kết thúc đều là sự hối tiếc.
Nghề lập trình đòi hỏi sự cống hiến, nhưng đừng để nó nuốt chửng cuộc sống của bạn. Hãy tìm kiếm sự cân bằng. Dành thời gian cho bản thân, gia đình, bạn bè, sở thích cá nhân. Học những điều mới mẻ không liên quan trực tiếp đến công việc hiện tại. Xây dựng mạng lưới quan hệ. Một lập trình viên có cuộc sống cân bằng thường là một lập trình viên sáng tạo hơn, hạnh phúc hơn và làm việc hiệu quả hơn về lâu dài.
Lời Kết
Những bài học này không dễ dàng để chấp nhận và thực hành. Chúng đòi hỏi sự khiêm tốn, khả năng nhìn nhận sai lầm và ý chí thay đổi. Tuy nhiên, việc đối diện và học hỏi từ những sự thật xương máu này sẽ là chìa khóa giúp bạn trở thành một lập trình viên giỏi hơn, chuyên nghiệp hơn và có một sự nghiệp bền vững, ý nghĩa trong những năm tới và xa hơn nữa.
Hy vọng bạn đã rút ra được điều gì đó hữu ích từ những chia sẻ này.
Tài Nguyên Bổ Sung
- Sách: Để tìm hiểu sâu hơn về nguyên tắc Clean Code, bạn có thể tham khảo các tài liệu uy tín về chủ đề này.
- Cộng đồng: Tham gia các cộng đồng developer để học hỏi và chia sẻ kinh nghiệm.
- Học trực tuyến: Khám phá các khóa học về kiến trúc phần mềm, cấu trúc dữ liệu & giải thuật để củng cố nền tảng.
Disclaimer: Nội dung bài viết dựa trên kinh nghiệm cá nhân và quan sát trong ngành. Tham khảo thêm các nguồn uy tín khác để có góc nhìn đa chiều.
